Niška tvrđava predstavlja kompleksni spomenik kulture i najmonumentalniju urbanističku dominantu centralnog područja grada Niša. Izdiže se na desnoj obali reke Nišave i čuva prostor koji je u dvomilenijumskom periodu posedovao materijalne dokaze neprekidnog trajanja.

Sadašnja fortifikaciona struktura turskog utvrđenja izgrađena je u prvim decenijama 18. veka, tačnije u periodu od 1719. do 1723. godine. Poznata je kao jedno od najznačajnijih i dobro očuvanih spomenika ove vrste na Srednjem Balkanu. Sagrađena je na ostacima antičkog, vizantijskog i srednjevekovnog utvrđenja. Ima poligonalnu osnovu sa osam bastionih terasa i četiri velike kapije. Zauzima površinu od preko 22 hektara. Dužina bedema iznosi 2.100 metara, visina 8 metara, a prosečna širina zida je 3metra. Kamen za gradnju dovlačen je iz okolnih majdana i obrađivan u blokovima približno jednakih dimenzija, dok je unutrašnjost ojačana drvenim konstruktivnim elementima – “santračima” i ispunjena “trpancem”. Sa spoljne strane bila je okružena rovom ispunjenim vodom, čiji je severni deo sačuvan i danas. Osim dobro očuvanih masivnih kamenih zidina, sačuvane su južna Stambol (1) i zapadna Beogradska kapija (2). Postoje i vodene kapije (5), vidljivi su ostaci severne, Vidin kapije (3), kao i jugoistočne Jagodinske kapije (4). Kompletnom rekonstrukcijom svih kapija Niška tvrđava bi u arhitektonsko-prostornom i funkcionalnom smislu dobila svoju autonomiju kao zatvorena fortifikaciona struktura.

U unutrašnjosti Niške tvrđave pored postojećih izložbenih punktova:

• Umetničkog paviljona u adaptiranom objektu Arsenala iz 1857. godine;
• Salona 77 u obnovljenoj džamiji Bali bega iz 1521. do 1523. godine;
• Letnje pozornice (19) sagrađene 1959. godine, gde se održavaju Jugoslovenske horske svečanosti;
• Festival glumačkih ostvarenja jugoslovenskog igranog filma i mnoge druge manifestacije;

nalaze se sledeća značajna graditeljska ostvarenja:

• Zgrada Istorijskog arhiva , sagrađena 1890. godine za potrebe Kartografskog odeljenja srpske vojske;
• Kompleks Pašinog konaka, obnovljen za potrebe javno-komunalnog preduzeća “Medijana” – Niš;
• Spomenik knjazu Milanu Obrenoviću, oslobodiocu Niša 1877.godine ;
• Spomen kosturnica, podignuta 1931.godine na mestu streljanja i vešanja učesnika Topličkog ustanka iz 1917.godine ;
• Lipidarijum ili zbirka kamenih antičkih i epigrafskih spomenika, skulptura i detalja arhitektonske plastike, postavljene 1979.godine;
• Zgrada Zatvora koja je adaptirana za smeštaj i rad istraživačkog centra “Naisus”.

U enterijeru tvrđavskog prostora u toku su višegodišnji radovi na rekonstrukciji sledećih objekata:

• Hamama ili turskog kupatila iz 15.veka, kao ekskluzivnog ugostiteljskog objekta sa terasom;
• Niša 1-6 i 7-12, svodnih prostorija u nizu, severno i južno od Beogradske kapije koji mogu da prime najrazličitije kulturne, trgovačko uslužne i ugostiteljsko turističke sadržaje, čime se uz uređenje parterne zone ulazne pjacete, stvaraju specifični ambijentalni uslovi za prihvatanje posetilaca i turista;
• Zgrada Kovačnice kao restoran sa baštom za posluženje više stotina gostiju u parkovski uređenom ambijentu istočnog platoa tvrđave;
• Barutane 1-4, sagrađene su 1720. do 1723.godine a nalaze se uz severni i severoistočni bedemski zid na međusobnom rastojanju od oko 250 metara. Mogu da budu adaptirane u objekte ugostiteljsko uslužne namene (mlečni restoran, picerija, klub, poslastičarnica i sl);
• Zgrada magacina kao Eksperimentalni teatar sa mogućnostima organizovanja raznih kulturno i sportsko-rekreativnih manifestacija.

Od novih sadržaja predviđeno je postavljanje:

• velike Reljefne table sa planom Niške tvrđave u njenom ulaznom platou.

Zatim izrada:

• Sahat kule na mestu nekadašnje kule, srušene posle 1878.godine;
• Letnje univerzitetske scene na površini severozapadnog bastiona uz Barutanu 2 i potrebnih terena za male sportove po celoj dužini postojećeg rova, čime bi se obogatile ukupno sportsko rekreativne aktivnosti studenata i omladine uopšte.

Arheološki nalazi u tvrđavi

Osim objekata iz turskog perioda u tvrđavi i u njenoj neposrednoj okolini, u nižim slojevima, otkriveni su ostaci iz praistorijskog, rimskog vizantijskog i srednjevekovnog perioda i to:

• Antički i vizantiski period je konstatovan skoro na celoj površini tvrđave i njene neposredne okoline:
  1. deo popločane ulice sa kanalizacijom;
  2. urbano tkivo sa tremovima;
  3. brojni ostaci objekata i pokretnih nalaza konstatovani su u sondama kod Hamama, Arsenala, Jagodinske i Beogradse kapije;
  4. otkriven je monumentalni objekat sa ortogonalnom prostorijom i podnim mozaicima;
  5. rimske terme u ulaznom prostoru tvrđave;
  6. bazilika velikih dimenzija, severno od mosta Mladosti;
  7. srednjevekovni sloj prezentovan je ostacima arhitekture i staništa a turski period karakterišu ostaci mnogih građevina i komunalnih objekata.

Značajni su i sledeći pokretni nalazi:

• Bronzana glava Konstantina velikog, nađena prilikom gradnje starog mosta, na desnoj obali Nišave.
• Bronzana statua Jupitera nađena u koritu reke Nišave kod Stambol kapije.
• Ara-žrtvenik i pitos sa sto kilograma srebrnog novca iz 3.veka, nađen kod Beogradske kapije.

Sledi kao zaključak da Niška tvrđava sa njenom neposrednom okolinom treba da bude prezentovana kao spomenik kulture velikih i višeslojnih vrednosti u okviru parkovski sređenog prostora pravilnim sažimanjem starih vrednosti sa novim životnim potrebama grada, Niška tvrđava će živeti kao neodvojivo gradsko tkivo u okviru centralnog jezgra Niša.